Ngày 1.9.1888, trong thư cho Théo, Vincent Van Gogh viết: “Trong cuộc đời và cả trong hội họa cũng vậy, rất có thể anh bỏ qua không cần Thượng Đế, nhưng anh, kẻ khổ đau, anh không thể bỏ qua không cần tới một điều cao viễn hơn anh, chính là đời anh: quyền năng sáng tạo”. Như vậy, Van Gogh tự xưng mình là kẻ khổ đau, khổ đau để được sáng tạo.
Qua cuốn Van Gogh, ta biết rằng đối với ông, bi kịch trở thành một danh từ cao quý, ông không chạy trốn bi kịch, mà ngược lại, ông hân hoan rút tỉa năng lượng từ những bi kịch của chính cuộc đời mình và của tha nhân. Thiếu vắng bi kịch thì thế giới ấy sẽ không có sáng tạo. Cũng nhờ lưu trú trong một xã hội nhiều bi kịch mà Van Gogh đã kiến thiết nên một thế giới cho riêng mình, thế giới của ông tổng hợp những yếu tố của một kẻ sáng tạo, một nhà cách mạng, thậm chí là khí chất của một kẻ nổi loạn, một kẻ điên loạn, một kẻ bị trời nguyền lao vào rút tỉa thế giới không hề biết khoan nhượng.
Tròn một năm sau ngày sinh của người anh chết lúc sơ sinh, cũng mang tên là Vincent Willem Van Gogh, ngày 30.3.1853 Van Gogh ra đời. Khi biết thức nhận thế giới, Van Gogh nhìn vào ngôi mộ của người anh như thể nhìn vào ngôi mộ của chính mình. Ngôi mộ mà Haziot không ngần ngại gọi là Ngôi mộ biểu tượng cho một án tích. Đây có lẽ là nơi khởi đi cho những bi kịch triền miên trong kiếp sống của Van Gogh. Viện dẫn tới các nhà tâm lý học, David Haziot viết rằng: “Mặc cảm nguyên nhân gây ra cái chết cho người đi trước luôn khiến đứa bé được sống sau này không thoát ra được ám ảnh tội lỗi. Điều này thường hằn sâu trong tiềm thức và có tính quyết định trong việc hình thành cá tính…” Như vậy, ngay từ bình minh của cuộc đời, Van Gogh đã phải cạnh tranh với một người đã chết để được sinh tồn.
 Cánh đồng lúa mỳ và những con quạ, 1890 |
Van Gogh của David Haziot giàu tư liệu về cuộc đời nhiều bi kịch của thiên tài hội họa này. Sự miêu tả tỉ mỉ những dấu mốc trong cuộc đời của Van Gogh, những yếu tố quan trọng nhất để hun đúc nên một thiên tài được chuyên chở dưới lớp ngôn ngữ phóng khoáng, khoái hoạt của David Haziot dường như đã vẫy gọi người đọc đu theo những cuộc đập phá hoang tàn, những hoang tưởng, mơ mộng của chính họa sĩ tài danh và u sầu. Đây là nơi chúng ta biết được căn nguyên nào khiến cho Van Gogh từ bỏ con đường giáo sĩ để lao vào nghệ thuật, từ bỏ việc thuyết giảng về thế giới của đấng tối cao để kiến tạo nên thế giới riêng biệt của mình. Từ công trình này, chúng ta biết thêm về sứ mệnh của Théo đối với Van Gogh, về vai trò của tình yêu, của bằng hữu đối với danh họa này. Cũng từ đây, chúng ta biết thêm về sức mạnh của sự nổi loạn, về điên loạn và về cái chết.
 Đêm đầy sao, 1889 |
Trong sự cô đơn của một con thú bị thương cần một hang ổ để lẩn trốn, khi trở về ngôi nhà của gia đình, ông đau khổ thốt lên: “Người ta ngần ngại đón tôi về nhà, như ngần ngại đón một con chó xù, nó vào nhà với những chiếc răng ướt át và lông lá xồm xoàm. Nó làm phiền mọi người. Và nó rủa ồn ào. Tóm lại - đó là một con vật dơ bẩn…”
Từ thẳm sâu cô độc, ông hướng tới những người cùng khổ, những người lao khổ trong hầm mỏ, trên ruộng đồng, bên hè phố, những người đang câm nín vuốt lên sự tủi nhục của thân phận. Những họa phẩm như Những người ăn khoai, Tĩnh vật và quyển thánh kinh mở rộng... là những tác phẩm được vẽ bằng máu và nước mắt của ông.
Qua cuốn Van Gogh, chúng ta được biết những tác phẩm của Van Gogh không được vẽ trên thiên đường mà vẽ trong nơi tối tăm, nơi hang ổ thiếu ánh sáng của ông, nơi ấy ông đu mình theo những mộng tưởng và những tiếng thét trong tâm can. Trong khát vọng tự do tuyệt đối, ông lưu vong ngay trong ngôi nhà của mình và ngay trên quê hương của mình. Ông lưu vong và dự phóng về một miền đất hứa xa vời nào đó trong khung cảnh tồi tàn. Ta hãy nghe Kerssemakers, một tình bạn ban sơ của ông, miêu tả về hang ổ của ông: “Cạnh lò sưởi không bao giờ được lau chùi quét dọn, là một đống tro khổng lồ, hai chiếc ghế mòn cũ, có khoảng ba mươi tổ chim đựng trong tủ, có nhiều tổ chim được độn rơm, những cây cỏ tìm được trong những cuộc rong chơi, những dụng cụ đồng áng, những chiếc mũ cũ kỹ…” Tất cả đó là xưởng vẽ của một danh họa thượng thừa.
 Sọ người ngậm mẩu thuốc lá bốc khói, 1885 |
Ngày 28.2.1886 ông tới Paris, thành phố của sự phản tỉnh, thành phố của những kích động cuồng điên… Đây có lẽ là một dấu mốc trọng đại trong cuộc đời bi thảm của ông. Nơi đây “ông đã lặn hụp thực sự trong một Paris của những lạc thú, ngạo mạn, nơi có điều kiện thuận lợi để nẩy nở những ý tưởng táo bạo nhất”.
Nhưng con người, dẫu là một kẻ sáng tạo phi thường cũng không thể chống lại được số mệnh. Ám ảnh về những vết thương và về ngôi mộ từ hồi ức thơ ấu đã trở lại với ông. Rượu nặng, cuộc sống về đêm, lao mình vào những cuộc sáng tạo không ngơi nghỉ… đã vắt kiệt sinh lực Van Gogh, và rồi ông điên loạn tự cắt tai chính mình. Điên loạn một cách rực rỡ. Điên loạn để thấu thị. Haziot viết rằng: Địa ngục khép kín này dường như là một cảnh tượng hoang đường chỉ có trong tiểu thuyết mà tác giả của nó đã khoái trá chiêm ngưỡng cái chết và sự hủy hoại mà con người có thể đã đạt được một cách thẩm mỹ nhất. Vào ngày 21.4, bi kịch về thân phận của một họa sĩ đã đi đến đỉnh điểm khi ông loan báo rằng ông muốn bị giam để “an lành cho những người khác”.
Chiều ngày 27.7, Van Gogh bắn một phát súng vào ngực, về phía trái nhưng không trúng tim. Giờ phút cuối cùng đã đến, ông hân hoan đón nhận cái chết ngay trên tay Théo. “Bây giờ anh muốn trở về…” Đó là câu nói cuối cùng của một thiên tài sau khi đã mang vác trên thân phận mình bao nỗi nghiệt ngã, bao đau đớn điên cuồng nhưng vô cùng rực rỡ trong những tháng ngày lưu trú trên mặt đất hoang vu. Lúc đó là 1 giờ 30 phút, thứ ba, ngày 29.7.1890.
_____________
Van Gogh của David Haziot, Phan Hồng Hạnh dịch, NXB Đà Nẵng, 2014.
Cơ quan chủ quản: Văn phòng Quốc hội
