Gương cũ nên soi

Khi nói về thời kỳ này, người ta thường nhắc đến Thiên hoàng Minh Trị, người đặt nền móng cho sự thần kỳ Nhật Bản. Tuy nhiên, phía sau vai trò Thiên hoàng có hay không sự đóng góp của các nhân vật khác? Tại sao trong rất nhiều quốc gia khu vực có chung hoàn cảnh lịch sử, điều kiện xã hội như Nhật Bản lại không có được bước phát triển thần kỳ đó? Những câu hỏi trên đã được giải đáp từ cách đây 80 năm bởi công trình tầm vóc của nhà khảo cứu lịch sử Đào Trinh Nhất, cuốn sách Nhật Bản duy tân 30 năm, vừa được Alpha Books tái bản.

Bằng ngòi bút phê bình sắc sảo pha chất ký sự lịch sử và cách làm việc nghiêm túc, thận trọng, tác giả đã thu thập được những thông tin chính xác, hệ thống về điều kiện địa lý tự nhiên, đặc điểm chủng tộc, các sự kiện lịch sử cùng những nhân vật quan trọng trong giai đoạn này của Nhật Bản; phân tích rõ lý do tại sao Nhật Bản có thể bắt kịp các nước phương Tây chỉ trong 30 năm, trong khi phương Tây phải mất 300 - 400 năm mới đạt được trình độ như vậy. Bằng cái nhìn thận trọng dựa trên những căn cứ xác thực, không tưởng tượng, tác giả đã đặt quốc gia này trong hệ quy chiếu với các nước trong khu vực để thấy rõ căn nguyên tại sao chúng ta đã không thể chuyển mình ngoạn mục như Nhật Bản.

Theo Đào Trinh Nhất, dân tộc Nhật Bản trước hết nhờ sự tin tưởng mình là Thần quốc mà được bền bỉ lâu dài, xưa nay không bị ngoại hoạn; lại nhờ có địa lý hun đúc khiến cho người Nhật có nhiều đức tính tốt như: tự tôn, coi trọng danh dự, thượng võ, hiếu chiến, coi cái chết như không và đặc biệt là biết dung hòa tốt. Sau hết, nhờ chế độ phong kiến đắp đổi đã thao luyện tinh thần, trí hóa cho họ, cho nên đến khi gặp thời thế, phong trào duy tân của họ được nhanh chóng thực hiện và gặt hái thành công.

Những khảo cứu của Đào Trinh Nhất về thời kỳ khai quốc và công cuộc duy tân đã cho thấy các triều Mạc phủ cũng có công khai hóa, nhất là triều Đức Xuyên (Tokugawa) đã công lo sắp đặt giáo dục, mở mang văn hóa. Và kể từ thời Minh Trị (Meiji), Nhật Bản luôn thể hiện tinh thần quốc dân được khích lệ bởi nhà tư tưởng hàng đầu Phúc Trạch Dụ Cát (Fukuzawa Yukichi). Tư tưởng công lợi của người Anh, người Mỹ được Phúc Trạch Dụ Cát ra sức truyền bá, làm cho sĩ phu hướng về thực học, quốc dân được bồi dưỡng về tự do độc lập. Song song với đó, các tác phẩm khai sáng phương Tây đã được giới thiệu, người ta đọc và sôi nổi thảo luận Voltaire, Rousseau, Adam Smith, Hebert Spencer, Charles Darwin... Khi Mạc phủ nhất định chủ trương khai quốc, lòng dân xôn xao phản đối chỉ là sự hiểu lầm chốc lát. Sau đó, cả nước Nhật tỉnh ngộ và mạnh mẽ thay đổi tư tưởng. Bao nhiêu tâm lực trước kia để vào Tỏa quốc Nhương di nay được dồn về một mục đích: cải cách văn minh của dân tộc.

Giới nghiên cứu ngày nay cũng đồng quan điểm với tác giả Đào Trinh Nhất khi cho rằng, một trong những nhân tố quan trọng góp phần tạo nên thành công của cuộc cải cách Minh Trị là vai trò của những nhà lãnh đạo, nổi bật nhất là vai trò của Duy tân tam kiệt, gồm ba chí sĩ: Saigo Takamori (Tây Hương Long Thịnh), Okubo Toshimichi (Đại Cửu Bảo Lợi Thông), Kido Takayoshi (Mộc Hộ Hiếu Doãn). Đây được xem là nhóm lãnh đạo đầu tiên đã có công lèo lái đất nước trong những năm đầu sau cuộc cải cách. Đó là những cánh tay đắc lực đã giúp Thiên hoàng thực hiện những chính sách cải cách về kinh tế, chính trị và quân sự hết sức hiệu quả, góp phần xây dựng chính quyền trung ương và tạo ra thời kỳ phát triển vượt bậc về văn hóa, luật pháp và quân sự.

Vốn là một nhà báo tài năng, sắc sảo, trở thành một học giả đáng kính với trình độ học vấn uyên thâm, cả đông tây kim cổ, khối lượng tác phẩm đồ sộ của Đào Trinh Nhất nổi lên 3 luồng tư tưởng lớn có ý nghĩa đối với đất nước, đối với thời đại, trong đó có tư tưởng duy tân đất nước. Nhật Bản duy tân 30 năm không chỉ cho thấy công cuộc duy tân thần kỳ của Nhật Bản là hiện tượng hấp dẫn muôn đời mà còn thể hiện lòng thiết tha mong muốn dân tộc Việt Nam biết học tập theo tấm gương Nhật Bản để xây dựng quốc kế dân sinh, đến gần hơn với cuộc sống văn minh.