Một trong những chức năng căn bản của EP là tạo ra động lực chính trị. EP trước hết là diễn đàn dân chủ cấp cao của châu Âu, nơi những đại diện của toàn thể công dân EU hóa giải các vấn đề nhạy cảm chính trị và quốc gia. EU thường kêu gọi việc sửa đổi, phát triển thêm hoặc thay thế các chính sách cũ bằng những chính sách mới phù hợp hơn. EP tham gia soạn thảo các Hiệp ước của Liên minh. Kể từ năm 1984 đến nay, EP trở thành nhân tố thúc đẩy chính để đưa các nước thành viên cùng nhau thực hiện và bảo đảm các giá trị chung của Liên minh.
Nghị viện châu Âu có quyền lập pháp nhưng lại không có quyền chủ động lập pháp như phần lớn các nghị viện quốc gia. Trong khi nó là “thể chế đầu tiên” của EU (được nêu đầu tiên ở trong các hiệp ước, có quyền lực lễ nghi ở trên các cơ quan khác cấp châu Âu), Hội đồng Bộ trưởng lại có quyền về lập pháp cao hơn Nghị viện nếu thủ tục cùng quyết định (quyền bình đẳng về sửa đổi và bác bỏ) không áp dụng. Tuy nhiên, Nghị viện lại có quyền kiểm soát ngân sách EU kể từ thập niên 1970 và có quyền phủ quyết đối với việc bổ nhiệm Ủy ban châu Âu.