Những thông điệp ẩn sâu

Cuộc dạo chơi sáng tạo

Nhiếp ảnh ý niệm (conceptual photography) ra đời những thập niên đầu thế kỷ XX, theo đó trong tác phẩm nghệ thuật nhiếp ảnh, ý niệm (concept) hay ý tưởng (idea) được coi là điều quan trọng nhất. Khác với nhiếp ảnh hiện thực, trong thể loại nhiếp ảnh này, những chủ thể, đối tượng có thể nhìn thấy được bằng mắt thường không phải nội dung chính của bức ảnh. Những gì tác giả muốn nói ẩn dưới diện mạo bức ảnh. Đây là một phương thức thể hiện tư tưởng, triết lý của người chụp ảnh thông qua những đối tượng, vật thể được chụp. Để chuyển tải được thông điệp hay ấn tượng nào đó về cuộc sống đến với người xem, nhiếp ảnh gia thường có ý niệm ban đầu, sau đó mượn những biểu tượng, đường nét, sắc độ để hiện thực hóa ý tưởng đó.

Trong lịch sử nhiếp ảnh thì ảnh ý niệm có tuổi đời trẻ hơn so với những trường phái khác. Nhưng trước sự đơn giản và sức mạnh của ngôn ngữ hình ảnh, sẽ chẳng có biên giới nào ngăn cản nghệ sĩ tìm đến nhiếp ảnh ý niệm. Hơn nữa, sự tự do khiến nhiếp ảnh ý niệm không có khái niệm bó buộc trong bất kỳ thể loại nào, miễn sao ý tưởng được nhìn nhận. Có thể nói, ảnh ý niệm chạm tới tiềm thức của con người, ở đó nghệ sĩ sử dụng hình ảnh mà họ biết rằng sẽ khơi gợi phản ứng và các kết nối cảm xúc từ người xem. Và sự phát triển như vũ bão của công nghệ đã cho phép ý tưởng bay bổng hơn, chứ không dừng lại những kỹ thuật phòng tối thông thường. Cũng bởi thế, giờ đây nhiếp ảnh ý niệm xuất hiện khắp nơi và mạnh mẽ hơn bao giờ hết.

Tại Việt Nam, nhiếp ảnh ý niệm được tiếp nhận dè dặt hơn, với mức thể nghiệm là chính. Một vài dự án nhiếp ảnh nghệ thuật có thể xem là mang tính ý niệm, xuất hiện vào đầu những năm 2000. Đến nay, đã có một số nghệ sĩ đã khám phá khả năng ẩn dụ của nhiếp ảnh, nhưng chưa thực sự có đột phá.

Bộ ảnh “Khi giọt nước mắt rừng cạn khô” của tác giả Trần Bảo Hòa giành Huy chương Vàng tại Festival Nhiếp ảnh trẻ 2019

Chất lượng hơn số lượng

Lần thứ ba tổ chức, Festival Nhiếp ảnh trẻ năm 2019 với chủ đề “Việt Nam hôm nay” đã đưa nhiếp ảnh thể nghiệm, ý niệm vào xét giải, cùng với thể loại ảnh hiện thực. Sau hơn 3 tháng thông tin, mời gửi tác phẩm, Ban tổ chức nhận được hơn 2.000 tác phẩm của 298 tác giả từ 55 tỉnh, thành phố. Cục trưởng Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm Vi Kiến Thành cho biết: “Trong số ảnh gửi tham dự, ảnh ý niệm có số lượng khiêm tốn. Nhưng quan điểm của Ban tổ chức là kiên trì với mục tiêu thu hút ít nhất 1/3 trong  tổng số ảnh tham gia Festival lần sau là ảnh ý tưởng, ý niệm. Chúng tôi muốn thúc đẩy, cổ súy cho dòng ảnh ý tưởng, ý niệm, phương pháp giúp người sáng tác thể hiện nhiều điều mà ảnh hiện thực không nói, không làm được”.

Phó Cục trưởng Cục Mỹ thuật, Nhiếp ảnh và Triển lãm Mã Thế Anh cho biết thêm: “Ban tổ chức hơi thất vọng khi nhận được ảnh ý niệm ít hơn dự kiến. Nhưng sau đó, trao đổi trong Hội đồng nghệ thuật cùng nhiều chuyên gia lĩnh vực nhiếp ảnh mới thấy, bản thân nhiếp ảnh gia dày dặn kinh nghiệm vẫn cảm thấy khó với ảnh ý niệm, và các nghệ sĩ trẻ càng không dễ dàng. Có thể thấy, đây là thể loại mới trong Festival Nhiếp ảnh trẻ 2019. Trong các hoạt động sắp tới, chúng tôi sẽ có khuyến khích riêng với ảnh thể nghiệm, ý niệm”.

Theo nhiếp ảnh gia Việt Văn, đại diện Hội đồng nghệ thuật thể loại ảnh ý niệm của Festival: Ảnh hiện thực là cái diễn ra trước mắt, còn ý niệm là cái trong đầu, điều mà nhiếp ảnh gia tìm ra, suy nghĩ và nung nấu thực hiện nó bằng hình thức nghệ thuật. Vì thế ảnh ý niệm ít là bình thường, và người ta quan tâm đến chất lượng, hơn là số lượng. “Xem ảnh ý niệm, khó nhất là “đọc hiểu” tác giả. Các nghệ sĩ tham gia Festival Nhiếp ảnh trẻ 2019 đã có biểu hiện sáng tạo mới lạ, tạo ra hình ảnh, bộ ảnh mang tính ý niệm. Tuy nhiên, còn có sự chênh lệch nhiều về chất lượng giữa ảnh đạt giải và ảnh triển lãm. Thậm chí có tác giả nhầm thể loại, nghĩa là ảnh thuộc thể loại ảnh hiện thực, tác giả có xử lý về ánh sáng, kỹ thuật và coi đó là ảnh ý niệm; có bộ ảnh ý tưởng có vẻ tốt, nhưng lại là vay mượn của nước ngoài, xa lạ với văn hóa người Việt. Chúng tôi muốn bộ ảnh thể hiện ý tưởng tốt, nhưng mang văn hóa Việt...” - nhiếp ảnh gia Việt Văn nhận xét.

Kết quả của Festival đã giúp các nhà quản lý phần nào đánh giá được việc sáng tác của nghệ sĩ trẻ hiện nay. Nhiếp ảnh gia Việt Văn khẳng định: Ảnh ý niệm chắc chắn ít hơn ảnh hiện thực, nhưng vẫn có những người âm thầm chụp, thực hiện dự án cá nhân, dù họ không tham dự giải thưởng vì nhiều lý do. Bởi nghệ thuật là con đường riêng, không phụ thuộc vào cuộc thi hay liên hoan. Họ âm thầm theo đuổi loại hình này, vì sự thú vị của nghệ thuật và khao khát sáng tạo là nhu cầu có thật.