Xôi trám đen có từ ngày xửa ngày xưa. Ông bà bảo con cháu được ăn thức ngon tự biết bảo nhau giữ gìn và truyền lại đến mai sau.
Cây trám đen có nhiều ở miền núi, người dân trồng lên nhưng phải đợi rất lâu mới được hái quả, thân cây cao nhưng bên trong gỗ cây trám lại xốp rỗng, như hang động. Quả trám đen khi chín có màu tím than, to bằng ngón tay cái, hình bầu dục, phần cuống có nhựa vàng. Thứ quả được nhiều người ưa thích, mỗi năm chỉ có đúng vào mùa thu. Khi thu hoạch chỉ có thể dùng sào đập cho quả rụng chứ không trèo lên chặt cành - người trồng luôn bảo vệ cây của mình vì cho rằng nếu không trân trọng thì mùa sau cây không còn cho quả. Ngày bé, tôi hay cầm ống bơ chạy theo mấy bác hàng xóm lên rừng đập trám. Sau cơn mưa trám đen rào rào đáp xuống mặt đất, tôi chạy lại nhặt bỏ vào ống bơ, không còn chỗ thì căng vạt áo mà đựng, mùi nhựa thơm phức len lỏi trong hình dung về món xôi ngon lành. Để có món xôi ngon phải khéo chọn trám đen loại nếp vì nó ngọt bùi, thịt mềm và nạc, còn trám tẻ thịt chắc giòn không hấp dẫn bằng. Trám đen trước khi ăn phải om cho mềm. Nước đun vừa tới độ sủi tăm, cho trám vào và đậy vung kín. Trám sau khi om chín có độ mềm đều tay nhưng không vỡ nát, dùng dao nhỏ có thể dễ dàng tách hạt, tán nhuyễn, trộn đều với gạo nếp đãi sạch rồi đồ chín. Mỗi lần mẹ bắc chõ lên bếp hai chị em tôi lại hồi hộp ngồi chực bên cạnh, chờ mùi thơm bốc lên là xới một nắm ăn trước. Vị chua dịu của trám quyện trong hương nếp nương mới thơm dẻo càng làm tăng thêm vị đậm đà, béo ngậy của thứ quả vùng núi cao.
Ngày rằm, mẹ tôi dành cả buổi chiều để sửa soạn cho mâm cỗ có đủ chuối, na, bưởi hồng và cả bữa cơm có những món cả nhà ưa thích để đón trăng. Khi trăng nhô lên khỏi đỉnh núi, cả nhà quây quần bên mâm cơm đặt trên sàn, có cá chép nướng, có canh măng lại thêm chõ xôi trám đen nóng hổi để bên cạnh. Bàn tay mũm mĩm của em Xía bóng nhẫy dầu trám. Trung thu có thể không có đèn ông sao nhưng riêng món xôi trám của mẹ thì không thể thiếu.
Trám đen ngoài nấu xôi còn dùng để rang với thịt. Sau khi om chín và tách vỏ trám, mẹ thường ướp với muối rồi đem phơi dưới nắng, cất kỹ trong lá chuối khô. Thi thoảng lấy ra rang cùng thịt ba chỉ, vị cay cay của tiêu, thơm bùi của trám và sự béo ngậy của thịt kết hợp thành món ăn đặc sản, mang hương vị riêng biệt.
Giữa cái lạnh trong lòng phố, tôi ước được trở về với rừng núi, nơi mùa đông lạnh buốt, đỏ cả mười đầu ngón tay để được sưởi ấm bên bếp lửa và nhấm nháp món xôi trám đen mà mẹ om dành từ đầu mùa.
