Năm 1975, Kundera di cư từ Tiệp Khắc sang Pháp và Sách cười và lãng quên là cuốn sách đầu tiên của thời kỳ này, xuất bản năm 1979. Về cuốn sách này, không ai có thể nói chính xác hơn tác giả của nó: “Toàn bộ sách này là một cuốn tiểu thuyết dưới hình thức những biến tấu. Những phần khác nhau của nó nối tiếp nhau như những chặng khác nhau của một cuộc hành trình dẫn vào bên trong một chủ đề, bên trong một tư tưởng, bên trong một tình huống duy nhất và độc nhất mà việc hiểu nó đối với tôi đã biến mất trong cõi xa xăm… Đây là cuốn tiểu thuyết về cái cười và sự lãng quên, về sự lãng quên và về Praha, về Praha và về các thiên thần” (trang 296).
Dịch giả Ngân Xuyên là người dịch Kundera sớm nhất ra tiếng Việt, cũng là người dịch đúng hơn cả thần thái của nhà lý luận bên trong một nghệ sĩ. Những cuốn đầu tiên Ngân Xuyên dịch của Kundera: Sự bất tử, Chậm, Căn cước, gần đây đã được Nhã Nam tái bản bằng một hình thức giản dị, trang nhã.
Sách cười và lãng quên gồm có bảy phần:
- Những bức thư bị mất: người đàn ông đi gặp người tình cũ để đòi lại những bức thư tình đã gửi cho cô. Một chiếc xe và hai người mật vụ bám đằng sau. Người đàn bà không trả lại thư. Trong khi ấy ở nhà anh, người ta đang khám nhà và tịch thu những tài liệu anh ta ghi chép về xã hội.
- Mẹ: bà mẹ đến thăm con trai và con dâu, cố ở lại thêm hai ngày, trong khi cặp vợ chồng không muốn, vì cuối tuần họ phải tiếp một cô bạn từ xa đến.
- Các thiên thần: hai cô sinh viên phải trình bày trước lớp về vở kịch Tê giác của Ionesco. Một sự cố xảy ra khiến hai cô gái và cô giáo đã hóa thành thiên thần - cùng lúc tác giả kể chuyện mình phải mượn bút danh để bí mật giữ mục chiêm tinh trên tờ tạp chí dành cho thanh niên - hình ảnh điệu múa tập thể: Bá vai nhau và tạo thành vòng tròn, khi một người bị hất ra ngoài thì vòng tròn khép lại, anh ta không bao giờ chen nổi vào cái vòng tròn ấy được nữa.
- Những bức thư bị mất: Khi cặp vợ chồng lặng lẽ ra đi, họ không thể mang theo những quyển sổ ghi chép cá nhân mà để lại trong căn hộ của bà mẹ chồng. Giờ người chồng đã chết, Tamina nhờ một cô bạn có dịp sang Praha, gặp mẹ chồng để lấy những cuốn sổ đó. Tuy nhiên, qua điện thoại, bà mẹ chồng tỏ ý không hợp tác, dẫn đến việc Tamina phải dàn xếp từ xa. Người bạn thay đổi kế hoạch, không sang Praha nữa thì người tình mới của Tamina nhận sẽ đi giúp…
- Lítost: chàng sinh viên bắt bồ với một thiếu phụ ở thành phố nhỏ khi chàng về đấy nghỉ hè. Sau đó thiếu phụ tìm lên thăm chàng ở Praha, đúng vào buổi tối chàng muốn đến dự cuộc gặp gỡ với các nhà văn nhà thơ lớn tại câu lạc bộ. Đấy là một đêm đáng nhớ của chàng với cánh văn chương đồng thời với cả thiếu phụ nọ.
- Các thiên thần: một người đàn ông làm quen với Tamina trong quán cà phê mà cô đang làm việc. Tamina quyết định bỏ hết để lên đường với người đàn ông. Một chú bé chèo thuyền đưa cô sang một hòn đảo chỉ toàn trẻ con, bắt đầu một cuộc sống mới với lũ trẻ lạ lùng.
- Biên giới: xâu chuỗi những câu chuyện tưởng như không liên quan. Một người bạn suy kiệt dần rồi mất vì bệnh tật. Những hoan lạc trong đám bạn bè. Một câu chuyện lập thể và giống như ảo giác.
Hồ Anh Thái
------
* Sách cười và lãng quên, Milan Kundera, Ngân Xuyên dịch, Nhã Nam và Hội Nhà văn 2021.
