Tại Hội nghị lần thứ 26 Các bên tham gia Công ước khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu, Thủ tướng Phạm Minh Chính cam kết phấn đấu đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2025. Từ bối cảnh đó, Đề án Phát triển bền vững 1 triệu héc ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với với tăng trưởng xanh vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030 ra đời và chính thức được phát động vào tháng 12.2023 tại tỉnh Hậu Giang.
“Khởi đầu từ người trồng lúa”
Mấy ngày cuối năm Quý Mão 2023, gia đình ông Nguyễn Văn Em, ấp 12, xã Vị Trung, huyện Vị Thủy, tỉnh Hậu Giang háo hức lắm, bởi ruộng nhà ông được chọn làm điểm trình diễn các loại máy móc, công nghệ, nông cụ hiện đại cho lễ phát động thực hiện Đề án Phát triển bền vững một triệu héc ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn tăng trưởng xanh vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030.
Nhiều đời sinh sống bằng nghề trồng lúa, ông Em cũng như nhiều bà con nông dân huyện Vị Thủy gần đây rất phấn khởi khi giá lúa đều tăng, Việt Nam trở thành nước xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới và 2 lần liên tiếp được vinh danh trong các cuộc thi gạo ngon của thế giới. Với vị thế này, ông Em cũng như nhiều người trồng lúa ở miền Tây không khỏi thắc mắc, sao phải thực hiện Đề án với nhiều thay đổi?
Giải thích điều này, các nhà quản lý, nhà kiến tạo chỉ ra rằng, ngành hàng lúa gạo vùng đồng bằng sông Cửu Long là sinh kế của hàng triệu nông dân nhưng chưa thoát khỏi điểm nghẽn “đất đai manh mún, quy mô nhỏ lẻ, sản xuất tự phát”. Vị thế về xuất khẩu gạo là câu chuyện của ngày hôm qua và gần đây, tuy nhiên hiện tại và tương lai là điều khó đoán định trước những thách thức, biến động trong ngắn hạn và dài hạn. Người nông dân tới đây sẽ phải đối mặt với ba chữ “biến” ngày càng tác động mạnh hơn đối với nông nghiệp, đó là: biến đổi khí hậu, biến động thị trường và biến chuyển xu thế tiêu dùng thế giới. Biến đổi khí hậu, diễn biến thời tiết cực đoan, cùng với suy giảm tài nguyên nước chắc chắn sẽ làm chi phí sản xuất theo cách truyền thống tăng lên, tác động tới chi phí đầu vào, thu nhập thực sự của người nông dân khó được cải thiện. Biến động thị trường khó lường hơn khi nhiều quốc gia nhập khẩu lúa gạo đang xây dựng chiến lược tự chủ để bảo đảm an ninh lương thực quốc gia trước tình trạng đứt gãy nguồn cung có xu hướng xảy ra thường xuyên hơn. Biến chuyển xu thế tiêu dùng thế giới theo hướng người dùng ngày càng đặt ra yêu cầu nhiều hơn về truy xuất nguồn gốc, bảo đảm sức khỏe cộng đồng, gìn giữ môi trường thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học, giảm thiểu việc gây ra hiệu ứng nhà kính… Hơn nữa đồng bằng sông Cửu Long là vùng trọng điểm sản xuất lúa gạo của cả nước, tuy nhiên, thu nhập của người trồng lúa vẫn thấp hơn thu nhập của người làm vườn hay nuôi trồng thủy sản và tình trạng ly nông - ly hương vẫn xảy ra nhiều ở các miền quê.
Với mong muốn đạt được mục tiêu tạo dựng hình ảnh ngành lúa gạo minh bạch, trách nhiệm, bền vững. Đề án “1 triệu héc ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn tăng trưởng xanh vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030” xác định mục tiêu chuyên nghiệp hóa ngành hàng lúa gạo, hình thành đội ngũ nông dân chuyên nghiệp, nâng cao tri thức cho nông dân, nâng cao năng lực quản trị những tổ chức nông dân, hợp tác xã nông nghiệp đủ năng lực liên kết bền vững với doanh nghiệp, mang đến thịnh vượng cho người trồng lúa.
Sự đồng thuận lớn từ các tổ chức quốc tế
Tại Festival lúa gạo quốc tế 2023 tổ chức ở Hậu Giang, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Lê Minh Hoan cho biết, ngành hàng lúa gạo Việt Nam hướng tới mục tiêu “chất lượng, tuần hoàn, phát thải thấp”. Đây là cả hành trình tiếp cận xu thế thời đại, tiến tới tạo dựng thương hiệu lúa gạo trên trường quốc tế. Từ hạt lúa trên đồng, hạt gạo đến tay người tiêu dùng là một cấu trúc theo chuỗi ngành hàng. Cấu trúc đó bền vững hay không cần đến hệ sinh thái ngành hàng, trong hệ sinh thái đó con người là quyết định: nông dân, thương nhân, doanh nghiệp, nhà quản lý sản xuất và thị trường, nhà khoa học, chuyên gia, ngân hàng… Hợp tác, liên kết như một mệnh lệnh có tính quyết định nếu muốn hạt gạo đi xa.
Đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao, tuần hoàn, phát thải thấp ở đồng bằng sông Cửu Long kết hợp với Đề án hình thành hệ thống logistics nông nghiệp và Đề án cơ giới hóa nông nghiệp sẽ định vị lại hình ảnh lúa gạo Việt Nam và dần lan tỏa ra các vùng miền khác. Chuỗi ngành hàng lúa gạo bắt đầu từ giống, quy trình canh tác, công nghệ thu hoạch và sau thu hoạch, bảo quản, xay xát, chế biến, bao bì đóng gói, tới bữa cơm của người tiêu dùng. Khi thực hiện nông nghiệp tuần hoàn, không còn gì gọi là phế phẩm bỏ đi. Rơm rạ có thể trở thành giá thể, điện năng, vật liệu xây dựng… Kinh tế nông thôn phát triển tạo thêm sinh kế cho người trồng lúa, phúc lợi mang đến cho bà con không chỉ từ hạt lúa, mà cả những điều thân cây lúa mang lại.
Chứng kiến sự có mặt đông đảo và sự ủng hộ nhiệt tình của các tổ chức và bạn bè quốc tế tại lễ phát động Đề án, gia đình ông Em cũng như hàng nghìn người nông dân đồng bằng khác không giấu nổi sự vui mừng, tin tưởng khi nghe quyền Tổng Giám đốc Viện Nghiên cứu lúa gạo quốc tế Ajay Kohli chia sẻ: "Việt Nam có một vai trò quan trọng với hệ thống lương thực toàn cầu và đang có những nỗ lực để đưa ra được mô hình hợp lý, bảo đảm hoạt động sản xuất lúa gạo thân thiện với môi trường, phát thải thấp và chúng tôi rất vui khi được hợp tác với các bạn".
Đánh giá cao những nỗ lực không ngừng của Chính phủ trong việc đổi mới ngành hàng lúa gạo, Giám đốc Quốc gia Ngân hàng Thế giới tại Việt Nam Carolyn Turk cam kết, sẽ đồng hành và hỗ trợ cho các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn trong quá trình triển khai Đề án cả về tài chính lẫn chuyên môn. “Việt Nam xứng đáng được bạn bè thế giới khen ngợi vì những nỗ lực không ngừng trong việc giải quyết các thách thức biến đổi khí hậu, vốn là thách thức toàn cầu”, bà Carolyn Turk nhấn mạnh.
Mang thịnh vượng đến với người trồng lúa
Chủ tịch UBND tỉnh Hậu Giang Đồng Văn Thanh chia sẻ, ngành sản xuất lúa gạo đóng góp 54% trong tỷ trọng nông lâm thủy sản của tỉnh. Ngay tại lễ phát động, Hậu Giang đăng ký tham gia thực hiện 28.000ha trong năm 2024 và 48.000ha trong năm 2025.
Sau khi Chính phủ phê duyệt Đề án, Kiên Giang đã xây dựng kế hoạch chi tiết để thực hiện. Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Lê Hữu Toàn cho biết, năm 2024, Kiên Giang sẽ tham gia 60.000ha/vụ, đến năm 2025 là 100.000ha/vụ và năm 2030 sẽ có 200.000ha/vụ; ông Toàn cho biết thêm, tất cả diện tích đã đạt chuẩn trong chương trình VnSAT sẽ tham gia Đề án giai đoạn 2024 - 2025.
Là tỉnh có diện tích sản xuất lúa lớn thứ hai cả nước với trên 625.000ha, An Giang đăng ký tham gia Đề án với lộ trình đến năm 2025 có ít nhất 100.000ha lúa và sẽ đạt 150.000ha lúa đến năm 2030; trên cơ sở chọn các diện tích đáp ứng được các tiêu chí về quy hoạch và kết cấu hạ tầng, canh tác bền vững và tăng trưởng xanh, tổ chức sản xuất, doanh nghiệp tham gia liên kết..., ngành nông nghiệp An Giang đã chọn được 129 hợp tác xã tham gia Đề án.
Còn tại TP. Cần Thơ, nông dân, doanh nghiệp và ngành nông nghiệp đón nhận thông tin thực hiện Đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao với tinh thần hưng phấn vì đề án mở ra triển vọng thúc đẩy ngành hàng lúa gạo bền vững hơn, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Trần Thái Nghiêm cho biết. Cần Thơ đã đăng ký 50.000ha, trong đó giai đoạn 2024 - 2025 là 30.000ha và đến năm 2030 tăng thêm 20.000ha.
Ngay năm 2024, Đồng Tháp đã đăng ký diện tích tham gia Đề án là 52.000ha, Phó Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Lê Văn Chấn cho biết; đến năm 2025, con số này sẽ tăng lên 70.000ha, mục tiêu đến năm 2030 là 163.000ha.
Là một nông dân “rặt” Nam Bộ, quanh năm bám chặt ruộng đồng, hơn ai hết, ông Em và người trồng lúa hiểu rằng, lúa là cây lương thực quan trọng đối với gần một nửa dân cư sinh sống trên hành tinh. Đối với người Việt Nam, cây lúa còn là điểm tựa hình thành nên một nền văn hóa gắn kết dân tộc xuyên suốt chiều dài lịch sử hàng ngàn năm. Ngày nay, ngành lúa gạo không chỉ bảo đảm an ninh lương thực trong nước mà còn chiếm vị thế quan trọng trên thị trường quốc tế, đem lại danh tiếng và thu nhập lớn cho nông dân và quốc gia. Trong giai đoạn phát triển mới, ngành lúa gạo Việt Nam sẽ bước sang một trang mới trên con đường lúa gạo, đó chính là con đường lịch sử, con đường khoa học, con đường văn hóa, con đường thương mại làm rực rỡ thêm hình ảnh Việt Nam trên bản đồ thế giới và sẽ là con đường mang lại thịnh vượng cho người trồng lúa.
