Bài 1: Cơ hội và thách thức

Trí tuệ nhân tạo hay AI là một sản phẩm công nghệ do con người làm ra và để phục vụ con người. AI là trí thông minh được thể hiện bằng máy móc, qua máy móc. AI có khả năng bắt chước các chức năng nhận thức và giải quyết vấn đề đặt ra, giúp máy móc có những trí tuệ, kỹ năng như con người: biết suy nghĩ và lập luận để giải quyết vấn đề, biết giao tiếp do hiểu nhiều ngôn ngữ, tiếng nói, biết học và tự thích nghi,… Sự xuất hiện của AI giải quyết được nhiều lao động phức tạp, với tốc độ nhanh và đưa ra các sản phẩm sáng tạo trong nhiều ngành nghề, lĩnh vực như xử lý ngôn ngữ tự nhiên, nhận dạng khuôn mặt, chẩn đoán y khoa, dạy học, phân tích dữ liệu... Nhờ vào sự tiến bộ của AI, chúng ta có thể tận dụng công nghệ để giải quyết các vấn đề khó khăn trong lao động sản xuất và đời sống xã hội.

Ngày nay, ứng dụng AI được đưa vào hầu hết mọi lĩnh vực: như vận tải, thương mại dịch vụ, quản lý nhân sự, tài chính ngân hàng… Đặc biệt lĩnh vực xã hội như y tế, văn hóa, giáo dục, âm nhạc, hội họa, truyền thông… những năm qua có sự phát triển mạnh mẽ. AI ngày càng trở nên thông minh hơn, giỏi hơn, mạnh hơn và phổ biến hơn. Các công nghệ AI có thể là các thiết bị robot vật lý hay các thành phần xử lý, cảm biến, chip... Có thể là mã hoặc phần mềm như Chat bot, Analytics, phần mềm xử lý giọng nói, phần mềm sinh trắc học, thực tế ảo, học máy… Chính AI là cơ hội cho sự phát triển lĩnh vực xã hội ở nhiều tầng nấc với độ nông sâu khác nhau như: trong nghiên cứu, trong quản lý, trong điều tra xã hội học. Chính AI nâng cao nhận thức, mở rộng tầm nhìn, giao lưu học tập rộng mở, cập nhật dữ liệu trong đời sống xã hội và tác động mạnh mẽ trong vận hành đời sống xã hội. AI đã, đang và sẽ tiếp tục chiếm lĩnh vị trí thống trị, làm thay đổi tất cả các các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh…

Trên lĩnh vực văn hóa, vai trò của AI như thế nào? Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục: “Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với đặc trưng bởi sự tiến bộ trong công nghệ như AI đã có tác động đáng kể đến văn hóa; đến quá trình hội nhập quốc tế về văn hóa, tìm hiểu các nền văn hoá đa dạng; biến đổi các khía cạnh khác nhau của văn hóa, bao gồm âm nhạc, phim ảnh, văn học và các loại hình nghệ thuật khác; cho phép cá nhân hóa trải nghiệm văn hóa; thay đổi các hình thức kiểm duyệt truyền thống về văn hóa, như đối với lĩnh vực âm nhạc, điện ảnh... khiến công chúng dễ dàng tiếp cận sản phẩm văn hóa, nghệ thuật …”.

Rõ ràng, trí tuệ nhân tạo đang tác động sâu sắc đến xã hội, định hình lại xã hội, xây dựng không gian số, văn hóa số… Tuy nhiên, AI dù là trí tuệ tổng hợp mạnh mẽ, nhưng không là chủ thể sáng tạo như con người; nó trở thành trợ lý đắc lực cho con người trong công việc mà con người cần đến với hiệu suất kinh ngạc… Có thể thấy ứng dụng Chat bot (Chat GPT, AnthroP/C Bing) hay các ứng dụng AI về hình ảnh, viết lách hay tuyển dụng… làm được những việc trong quá trình sáng tạo thay con người khiến chúng ta đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác!

AI không phải là con người và cũng không phải là công cụ hoàn thiện nhất. Nó luôn tồn tại nhiều khiếm khuyết do “trí tuệ” được cô đọng, cài đặt sẵn; khả năng đút rút kinh nghiệm, cập nhật và nâng cao tri thức luôn phải được con người bổ sung… Tự cơ chế hoạt động của nó đặt ra nhiều thách thức cho các nhà phát triển khắc phục một cách thường xuyên. AI thiếu sáng tạo và khả năng tương tác giống như con người trong một số trường hợp nhất là thể hiện cảm xúc, tình cảm trong giải quyết một số công việc có tính thời sự, lịch sử trong không gian, thời gian… Là trí tuệ nhân tạo, sao chép lại nhận thức, kỹ năng xử lý của con người nên AI cũng mang tính chủ quan trong nhân sinh quan, thế giới quan khi tuân thủ các chuẩn mực đạo đức, pháp luật khác nhau ở mỗi quốc gia, khu vực, sắc tộc trên thế giới. Ngay tại tọa đàm “Trí tuệ nhân tạo với khoa học xã hội nhân văn, xu hướng và cách tiếp” đề cập vai trò của AI trong lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn, Ts Bùi Thế Duy, Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ cho biết: Bộ Khoa học và Công nghệ rất quan tâm đến vấn đề đạo đức, pháp lý liên quan đến AI trong đó có việc tích hợp các kết quả nghiên cứu của khoa học xã hội vào phát triển và xây dựng các hệ thống AI của ngành tâm lý học như cảm xúc, tính cách, ngôn ngữ... bao gồm có ảnh, video, tác phẩm nghệ thuật. Về xây dựng quy chuẩn đạo đức, pháp lý trong nghiên cứu và ứng dụng AI trong đời sống xã hội, Bộ Khoa học và Công nghệ đang phối hợp với các đối tác nước ngoài có các hợp phần xây dựng, phát triển sử dụng AI một cách có trách nhiệm.

"Thách thức nổi lên như tính đúng-sai của thông tin vì các ứng dụng trí tuệ nhân tạo tạo sinh cần khối lượng lớn dữ liệu để tìm hiểu và tạo ra nội dung mới, nếu dữ liệu được sử dụng để đào tạo cho hệ thống bị sai lệch hoặc không đầy đủ thì thông tin do hệ thống tạo ra có thể không chính xác, thiếu trung thực, gây hiểu lầm."- Ủy viên chuyên trách Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Hoàng Hải cho biết. Hệ thống được huấn luyện bởi con người nên có thể nhiễm ý kiến chủ quan của con người, vì vậy vấn đề có thể trở nên nghiêm trọng khi nội dung liên quan đến văn hóa, lịch sử, địa lý, chính trị của các quốc gia, cộng đồng, dân tộc bị lợi dụng để gây bất lợi nào đó.

Rõ ràng, lĩnh vực xã hội rộng lớn, với các nền văn hóa khác biệt, ngôn ngữ khác biệt, những giá trị xã hội khác biệt, thậm trí là xung đột, thì cách tiếp cận và xử lý khác biệt không thể đồng nhất. Và trong những hoàn cảnh cụ thể thì tình cảm, tri thức, cảm nhận cũng rất khác nhau, cách nhìn nhận, đánh giá giải quyết khác nhau. Đây là những thách thức lớn mà AI chưa thể đưa ra câu trả lời thuyết phục, câu trả lời duy nhất. Bên cạnh đó, do nhận thức, tình cảm khác nhau, mục đích khai thác, sử dụng khác nhau dẫn đến những mâu thuẫn, tranh luận không đầu không cuối và gây hiệu ứng đám đông vô định. Không thiếu hiện tượng tiếp nhân thông tin từ AI một cách máy móc, mù quáng và tạo sự xung đột nhận thức, lệch chuẩn, phai mờ ý thức văn hóa dân tộc; phai mờ ý chí độc lập dân tộc; tự cường, tư chủ vươn lên; chạy theo, dựa dẫm, tôn sùng, thần thánh hóa giá trị thương mại máy móc.

AI tự nó không có lỗi mà lỗi ở người sản sinh ra nó và ở người dùng nếu không biết khai thác đúng cách. Nó có thể gây nguy cơ mất an toàn thông tin khi cài đặt ứng dụng AI không có giá trị pháp lý, chứa phần mềm gián điệp. Khi phần mềm này được cài đặt trên các thiết bị điện tử sẽ dẫn đến nguy cơ mất thông tin cá nhân, bị theo dõi. Tội phạm lợi dụng các ứng dụng AI để lừa đảo, chiếm đoạt tài sản thông qua việc chiếm đoạt tài khoản cá nhân; tư vấn các hoạt động phạm pháp như chế tạo thuốc độc, bom mìn, thủ thuật vượt qua các hoạt động an ninh, chỉnh sửa, cải thiện mã độc...  nghiêm trọng hơn có thể gây mất an toàn thông tin cho hệ thống nội bộ.

Cơ hội là rất lớn nhưng thách thức là không nhỏ! Có thể thấy khi các ứng dụng sử dụng trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực xã hội được quan tâm khai thác, nhất là trên mạng xã hội thì các thế lực thù địch, nhóm lợi ích lợi dụng các ứng dụng này để tạo làn sóng dư luận, lan truyền, phát tán tin giả, xuyên tạc đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, kích động chia rẽ sắc tộc, tôn giáo, gây mất ổn định trật tự - an toàn xã hội, an ninh văn hóa và bảo vệ nền tảng tư tưởng. Đây là mặt trái khi ứng dụng AI không chỉ Việt Nam mà các quốc gia cũng đang nghiên cứu xử lý bằng pháp luật của mỗi nước.